نام گیاه:  نسترن کوهی, گل سرخ وحشی, گل سرخ بری , گل باغی یا گل باخی - گل محمدی

 نام محلی: در کردستان شیلان یا دلیق گویند.

نام علمی: Rosa canina L.

نام انگلیسی: Dog rose – pig rose

تیره: گل سرخ Rosaceae

 تاریخچه

نسترن کوهی از گیاهان دارویی ارزشمندی است که مردم اکثر سرزمینها از میوه های این گیاه برای درمان بعضی از بیماریها استفاده می کنند. از میوه نسترن کوهی میوه بدون دانه و حتی از دانه آن به عنوان دارو یاد شده است.میوه این گیاه سرشار از ویتامین C است و سایر ویتامینها را نیز دارا می باشد و برای جبران کمبود ویتامینهای بدن استفاده می شود.

در برخی از کشورها از میوه های نسترن کوهی مربا یا مارمالاد تهیه می کنند مواد موثره این گیاه سبب کاهش اسید اوریک و معالجه ناراحتیهای ناشی از نقرس می گردد. از این مواد همچنین برای مداوای تورم کلیه و مجاری ادراری استفاده می شود. روغن دانه های نسترن کوهی در صنایع بهداشتی و آرایشی مورد استفاده فراوانی دارد. صرف نظر از خصوصیات دارویی این گیاه جنبه های زینتی آن در فضای سبز (بخصوص در مناطقی که از نظر شرایط آب و هوایی و خاکی از وضعیت خوبی برخوردار نیستند) در خور توجه بوده و حتی در اغلب اوقات به عنوان پایه برای رزهای زینتی مورد استفاده قرار می گیرد. این گیاه پراکنش زیادی در کشور دارد و حتی در بعضی نقاط به عنوان علف هرز در مزارع رشد می کند.(7)

خصوصیات گیاهشناسی

نسترن کوهی گیاهی درختچه ای و چند ساله است و بطور خودرو در مناطق خشک روی صخره ها و حتی در بوته زارها می روید. ارتفاع آن متفاوت و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش 3 – 0.5 متر است. ساقه آن مستقیم و استوانه ای شکل است و انشعابات متعددی دارد که گیاه را پرپشت و استوانه ای شکل می سازد، ساقه ها پوشیده از خارهای خمیده یا قلابی شکل می باشد. برگها مرکب شانه ای و دندانه داربوده, تعداد برگچه ها فرد و بین 5 تا 11 عدد است. برگچه ها روی دمبرگ مشترکی به طول 2-7 سانتی متر قرار می گیرند. هر برگچه صاف و کبود رنگ بوده , گاهی روی رگبرگ کمی کرک وجود دارد و در رگبرگهای پشت برگچه تارهای غده ای وجود دارد.برگچه ها دارای دندانه های اره ای نوک تیز کشیده رو به بالا می باشند.   گلها معطر, به قطر 2-8 سانتی متر بوده و به دنبال یکدیگر بر روی ساقه ظاهر می شوند،دارای یک پایک صاف و کم و بیش خزی به طول 0.5-2.5 سانتی متر و گلبرگها سفید یا صورتی رنگ  هستند . کاسبرگها شانه ای پس از ریختن گلبرگها برگشته و معمولاً بعد از رسیدن میوه خزان کننده خامه بدون کرک یا دارای مقدار کمی کرک می باشد.  

میوه آن  گرد یا تخم مرغی کوزه ای شکل , کشیده , صاف با رنگ قرمز روشن (در مرحله رسیدگی کامل به رنگ قرمز تیره مایل به قهوه ای) که سینورودون نام داردو دانه ها در داخل آن قرار دارد. پس از انجام عمل لقاح در گل، جدار برجستگی کوزه ای شکل ضخیم و قرمز رنگ شده ، مواد مختلف ذخیره می نماید و Cynorrhodon نامیده می شود. (نام Cynorrhodon به تفاوت به نهنج فرو رفته و کوزه ای شکل اطلاق می گردد). جدار داخلی قسمت کوزه ای شکل، دارای الیاف باریک، نازک و ابریشمی است و در آن فندقه های متعدد بیضوی زاویه دار و بسیار سخت جای دارد که میوه حقیقی گیاه هستند.

 زمان گلدهی: اردیبهشت تا خرداد

محل رویش و پراکندگی گیاه

این گیاه در بلوارها ، حاشیه جاده ها و در داخل پارکها کشت می شود.پراکندگی آن در ایران: الموت، قزوین، ارتفاعات البرز، جنوب کشور، سهند، نیشابور کوه دنا، پل زنگوله، کندوان، دره کرج، نساء،لرستان، اراک، همدان ، گرگان ( مینودشت، بین نوده و شاهرود ، علی آباد، بین شاه پسند سابق و بجنورد، جنگل گلستان در ارتفاعات 1000 متری)، مازندران ، گیلان، آذربایجان( دره قطور، قاسملو)، کرمانشاه ، زنجان، اصفهان، بختیاری، فارس، کرمان، کردستان( خورخوره سقز، روستای بست از توابع فعلی دیواندره، سرشیو سقز، باخان از توابع مریوان، سلطان احمد در شهرستان مریوان، کوه نکروز از توابع سقز، اویهنگ و خواشت و رشنش ، پیر خضران، هشمیز و شیان از توابع سنندج ، چهل چشمه ، قصر شیرین و....

خواص درمانی

گل نسترن ازنظرطب قدیم ایران گرم وخشک است:

قسمت گوشتدار و کوزه ای شکل به علت دارا بودن تانن - ویتامینC و موارد مختلف دیگر  اثر ضد اسکوربوت ,قابض و مدر دارد. از این جهت در رفع حالات اسهالی ,اختلاط خونی - انقباض غیر ارادی ماهیچه های معده , بیماری های ناشی از التهاب و ورم کلیه ها, دردهایی که به علت پیدایش سنگ کلیه عارض می شود به کار میرود.

۱) سرشارازویتامین Cمی باشد.در100گرم آن ۶۰۰میلی گرم (۶گرم)ویتامین Cوجود دارد درحالی که ۱۰۰گرم پرتقال فقط دارای ۵۰میلی گرم ویتامین Cاست بنابراین مقدارویتامین Cگل نسترن۱۲۰برابرپرتقال و 3 برابر لیموترش است.

۲) درمان کننده حبس البول است.

۳) بوی بد بدن را دفع می کند.آنهائی که عرق زیادمی کنندوبوی بد می گیرند باید تن خودرا بعدازحمام کردن بادم کرده گل وبرگ نسترن آبکشی کنند.

۴) آرام کننده اعصاب است.

۵) اسهال رابرطرف می کند, مخصوصاً در مسلولین.دم کرده آن راحتی می توان به کودکان برای رفع اسهال داد.

۶) خونریزی ازسینه رابندمی آورد.

۷) سنگ و ورم کلیه رارفع می کند.

۸) الیاف داخلی سای نورودون ضدانگل است مخصوصاًکرم اسکاریس راودراین موردباید0.5گرم آن رامخلوط باعسل خورد.

۹) اگردرادرارآلبومین وجود داشته باشدبرای برطرف کردن آن ازدم کرده این گیاه استفاده کنید.

۱۰) بی خوابی رابرطرف می کند.

۱۱) انقباض ماهیچه های معده رابرطرف می کند.

۱۲) سرعت جریان خون رادرپوست زیادکرده وباعث لطافت پوست می شود.

۱۳) دررفع غم وغصه مؤثراست.

۱۴) برای رفع طپش قلب ازدم کرده آن بنوشید.

۱۵) معده راتقویت می کند.

۱۶) مصونیت بدن رادر مقابل بیماریها بالا می برد.

۱۷) برای ترمیم شکستگی استخوان ورفع ورم مقعد ضمادی ازبرگ این گیاه درست کرده وروی قسمت شکستگی یاتورم قرار دهید.

18)چون گل نسترن شیرین است حشرات رابه خودجذب می کند, مخصوصاًحشره مخصوصی به نام سای نیپس Cynipsکه دراثر نیش زدن،برجستگی های کوچکی پوشیده ازتاروبه رنگ سبز مایل به قرمز درآن به وجودمی آوردکه به نام (به دگار)Bedegarمعروف است که خواص طبی مهمی دارد.مخصوصاًبرای بیماران مسلول تقویت کننده بوده ومانع عرق کردن می شود؛وهمچنین مقدارآلبومین درادرار راکم می کند.(به دگار)اثر آرام کننده اعصاب نیز دارد.

19)مواد موثره این گیاه سبب کاهش اسید اوریک و معالجه ناراحتیهای ناشی از نقرس می گردد. از این مواد همچنین برای مداوای تورم کلیه و مجاری ادراری استفاده می شود. روغن دانه های نسترن کوهی در صنایع بهداشتی و آرایشی مورد استفاده فراوانی دارد.

بر اثر مدر بودن نیز می توان از آن در موارد مختلف بدون اینکه عمل تحریک کننده بر روی مجاری ادرار داشته باشد, استفاده بعمل آورد.

جوشانده میوه مشروط بر آنکه 10 دقیقه بیشتر طول نکشد , به علت داشتن مقدار کافی ویتامین C در رفع عوارض ناشی از کمبود ویتامین C در بدن , اثر بسیار مفید ظاهر می کند.

تارهای داخل میوه( سینورودون) اگر بر روی پوست بدن کشیده شود ایجاد خارش شدید می کند. بررسیهای مختلف نشان داده است که مصرف تارهای مذکور به علت اثر تحریک کنندگی که دارد, چون باعث دفع کرم می شود از این جهت می توان از آن برای دفع آسکاریس ها در اطفال استفاده نمود.

دم کرده برگ و گل این گیاه جهت شستشوی زخمها و اولسرها , سوختگی ها و در درمان آنها بکار می رود.گلبرگها کمی قابض بوده و از این رو آن را به عنوان قابض و رنگ کننده و جهت تهیه اسانس گل سرخ و گلاب به کار می رود.

میوه این گیاه همچنین مقاومت بدن را دربرابر بیماریها و اپیدمی ها بالا می برد.میوه ها در عین حال فعالیت آنزیمی را تقویت نموده , تولید گلبولهای قرمز را تحریک کرده , برای درمان نقاهت مفید و با احساس سرما و لرز به خوبی مبارزه می کند.

جزایری چنین می نویسد: میوه نسترن دارای جوهر لیمو, ترشی سیب, قند انگور و جوهر مازو است و یک رزین و یک پکتین است.به علت داشتن مقدار زیاد ویتامین C مانند لیمو, کلم, گوجه فرنگی و تره دارای ارزش غذایی زیادی است.فقدان ویتامین C از فعالیت نسوج می کاهد و سبب عدم مقاومت در مقابل امراض عفونی می گردد و بدن انسان را سرد می نماید و انسان همیشه احساس خستگی می نماید.میوه نسترن , فعالیت ما را بیشتر می کند و قدرت مقاومت بدن را در مقابل امراض زیاد می کند و در مواقع قولنج, نفریت و سنگهای مثانه و تمام ناراحتی های مجاری ادرار آن را تجویز می کنند.(2,4,5,8)

 نحوه و میزان مصرف

1.  دم کرده: دم کرده 50 در 1000 میوه این گیاه به عنوان قابض و آرام کننده تجویز می شود. دم کرده گل نسترن نوشابه بسیار معطر و خوشمزه ای است که در اکثر کلینیک های اروپایی مورد استفاده قرار میگیرند. در میان مردم دنیا سوئیسیها بیش از همه به این نوشیدنی سرشار از ویتامین C  اهمیت می دهند. برای فراهم کردن این نوشیدنی مسکن اعصاب کافی است چند دانه میوه گل نسترن را برای چند دقیقه دم کنید وسپس آن را به مصرف برسانید.در طی مدت کوتاهی به اثر معجزه آسای این دم کرده ی خوشرنگ و معطر پی می برید.

2.     جوشانده میوه آن مشروط بر آنکه بیش از 10 دقیقه نجوشیده باشد به عنوان ضد اسکوربوت و به عنوان داروی رفع کمبود ویتامین C توصیه می شود و بکار می رود و برای آرامش اعصاب و رفع بیخوابی نیز استفاده می شود.

3.     جوشانده 50 در 1000 آن که مدت زیادی جوشیده باشد بطوریکه مقدار آن به نصف حجم تقلیل یافته باشد به عنوان مدر و مقوی کلیه ها تجویز می شود

4.     از گرد میوه آن به مقدار 0.5-0.6 گرم به عنوان ضد اسکوربوت مصرف می شود.

5.  برای معالجه ورم چرکی کلیه ها و معالجه نفریت و آلبومین در ادرار 50 گرم میوه تازه گیاه را به مدت 2 ساعت در 1 لیتر آب سرد خیس کنید بعد آن را روی آتش قرار دهید تا 3 دقیقه بجوشد و سپس آن را دم کرده , صاف و شیرین نمائید و به تدریج بنوشید, این جوشانده حبس البول , نرمی استخوان و کمبود ویتامین های بدن را نیز برطرف می کند.

6. 50 گرم میوه آن را در 1 لیتر آب سرد بریزید و روی حرارت قرار دهید تا به جوش آید و 5 دقیقه بجوشد سپس آن را کنار بگذارید تا به مدت 10 دقیقه دم بکشد و آن را میل نمائید در درمان سنگ کلیه مفید است.

7.  جوشانده این میوه بند آورنده خون(در ناراحتی لثه) بوده و درد دندان را کاهش می دهد.

8.   تارهای درون میوه (قسمت کوزه ای شکل) به مقدار 0.30 گرم مخلوط در عسل جهت دفع کرم بکار می رود.

9.   از میوه نسترن کوهی نوعی مارمالاد به روش زیر تهیه می شود:
مقداری میوه آن را که پس از فرا رسیدن نخستین سرما چیده شده باشد انتخاب کرده, محتویات درون آن یعنی دانه و تارهای آن را به دقت خارج می سازند و آنها را به قطعاتی تقسیم کرده و هم وزن آن قند اضافه می کنند و به خوبی له می نمایند به طوریکه بصورت مخلوط یکنواخت درآید , با این ترتیب چون در مارمالاد حاصل مقدار ویتامینها بطور کامل باقی می ماند, اثر درمانی موثرتری پس از مصرف آن ظاهر می گردد.

10.   مربای سای نورودون:ابتداباید سای نورودون را به خوبی تمیز کرده،پوست،الیاف داخلی ودانه هارااز آن خارج کنیدودرداخل ظرفی که سرکه داردبریزید وبهم بزنیدتا نرم شودسپس آن راکوبیده والک کنید،وقسمت صاف شده رابا۵/۱برابروزنش قندیاشکرمخلوط کرده وبپزیدتابه صورت خمیر یکنواختی درآید.

11.   شربت نسترن:یک کیلوگرم سای نورودون رابا۲۵۰گرم نبات کوبیده یا شکرمخلوط کرده و۵/۱لیترنیزعرق نعناع به آن اضافه کنید ودرجای گرمی بگذارید بماند.البته هرروزآن راتکان دهید بعدازدوهفته آن راصاف کنید.مقدار مصرف آن یک فنجان سه بار درروز است.

12.   عرق نسترن:یک چهارم لیوان ازعرق نسترن رابایک لیوان آب مخلوط کرده،سپس آن راشیرین کنید.ازاین شربت می توانیدچندلیوان درروز بنوشید

 چاي ميوه گل نسترن
خواص: پايين آورنده فشار خون، ضد قند خون، ضد ورم، مسكن درد كليه، ضد اسهال، ضد سرماخوردگي،  مقوي معده ،سرشار از ويتامين ٍٍٍث

طرز تهيه: ۱۵ عدد در يك قوري+ ۲ ليوان آب سرد + نبات